« ...سال 1333 در اراک به دنیا آمدم و به دلیل اینکه پدرم در منطقه شرکت نفت ازنا کار پیدا کرده بود در سن شش ماهگی به ازنا ، یکی از مناطق لرستان رفتیم و تا دوران ددبیرستان در آنجا بودم . منطقه محروم ازنا و زندگی در شرایط غیر رفاهی درس های زیبایی به من آموخت . آنقدر این درس ها زیبا بودند که همیشه به آن شرایط سخت می بالم .» این جملات را مرتضی ایمانی راد برای معرفی خود و در وبسایت شخصی اش نوشته است. این تحلیل گر برجسته اقتصاد ایران که دارای دکترای جامعه شناسی و اقتصاد است ، هم اکنون موسسه مطالعاتی بامداد را که در حوزه اقتصاد و مطالعات توسعه ای فعال است،راهبری می کند .او همزمان به تربیت دانشجویان در سازمان مدیریت صنعتی مشغول است.ایمانی راد اخیرا کانال تلگرام موسسه بامداد را با ارایه تحلیل هایی در حوزه اقتصاد ایران و جهان فعال کرده است که مورد استقبال علاقه مندان وپژوهشگران اقتصادی قرار گرفته است.هفته گذشته وی در تحلیلی نوشت که اقتصاد جهانی گرفتار رکود بزرگی است که اگر اصلاح ساختاری اتفاق نیفتد،بحران دیگری در اقتصاد جهانی اتفاق خواهد افتاد که به مراتب بزرگتر و عمیق تر از بحران 2008 خواهد بود.در این رابطه با او گفت وگو کردم که در دو قسمت طی روزهای آینده منتشر خواهد شد.بخش اول پیش روی شماست:

                                                                                       *********
 

 در نوشته های اخیرتان درباره رکود در اقتصاد جهانی و تقاضای محدود در اقتصاد جهانی هشدار داده اید.از سوی در اقتصاد ایران نیز ما با رکود مواجه هستیم.به نظر شما فوری ترین کاری که می شود در این شرایط انجام داد، چیست و این رکود چه تبعاتی خواهد داشت؟

رکود، پدیده ای است که در بخش مهمی از کشورها در اقتصاد جهانی و هم در اقتصاد ایران در حال شکل گیری است و در گروهی از این کشورها رسما وارد رکود اقتصادی شده اند. ؛ البته مکانیزمی که دربازارهای جهانی اتفاق افتاده با شرایطی که در ایران وجود دارد،متفاوت است. به عبارت دیگر دلایل رکود و نحوه شکل گیری آن در ایران و کشورهای دیگر جهان متفاوت است .

ممکن است مشخصات این رکود را در اقتصاد جهان توضیح بدهید؟

اتفاقی که در اقتصاد جهانی ( حداقل در بسیاری از کشورهای جهان ) در حال رخ دادن است؛ به دلیل وجود حجم بالای بدهی بخش خصوصی و بخش عمومی است  که این حجم بدهی های انباشته در طول تاریخ جهان بی سابقه است؛ حتی می توان گفت در طول جنگ جهانی دوم هم هم چنین بدهی وجود نداشته است. به عنوان مثال آمریکا بیش از تولید ناخالص داخلی به دولت و مردم بدهکار است. رقمی در حدود 102 درصد تولید ناخالص داخلی که حدودا 18 هزار میلیارد دلارمی شود، بدهکار است . از این بدتر دولت ژاپن است که حدود 212 درصد از تولید ناخالص داخلی اش را  بدهکار است . در اروپا و بیشتر کشورهای اروپایی هم وضعی به همین شکل است. هر کدام بدهی های سنگینی دارند.

این بدهی ها حالا به کشورهای موسوم به emerging market  یا اقتصادهای نوظهور کشیده شده است و هر روز بر میزان بدهی کشورهای توسعه یافته و کشورهای در حال ظهور افزوده می شود. وقتی  بدهی  دولت  ها به شدت افزایش می یابد و رکورد تاریخی را می شکند و حتی این بدهی دامنگیر بخش خصوصی هم می شود، یک علامت به بازار می دهد. آن علامت این است که تقاضا  که محرک اولیه اش  پول است، به شدت پایین آمده است .

این کاهش شدید تقاضا موجب شده که قیمت مواد اولیه از جمله مس، نفت و سایر کالاها در یکسال و نیم اخیر کاهش یابد. بنابراین آنچه  اخیرا در اقتصاد جهانی می بینم، انقباض جدی تقاضا در سطح جهان است که این انقباض جدی سبب شده ، تقاضا در سطح جهان کند شود.این پدیده  دو اثر دارد؛ اول اینکه موجب پایین آمدن قیمت مواد اولیه در بازارهای جهانی شده و دوم نرخ رشد اقتصادی بسیاری از اقتصادهای جهان را کاهش داده است. همه کشورهای  BRICS به جز هندوستان، با  نرخ رشد تولید داخلی  کاهنده مواجه هستند.

رشد اقتصادی برزیل منفی است و در  نیوزیلند نرخ رشد رو به منفی شدن است. دراروپا هم در همین شرایط حاکم  است. هم از یک سو با گسترش رکود مواجه هستیم و هم قیمت نفت و سایر کالاها که با اقتصاد ایران نیز مرتبط است،در حال کاهش است.این ها مسایلی را به دنبال دارد که عمیقا اثرات گسترده ای دربرخواهد داشت. به عنوان مثال نرخ بهره به شدت پایین آمده است؛ بانکهای مرکزی جهان برای اینکه تقاضا را تحریک کنند، به طور گسترده شروع به عرضه پول کرده اند و حجم وحشتناکی از پول توسط بانکهای مرکزی در کشورهای مختلف جهان از جمله ژاپن ، اروپا و آمریکا در حال افزایش و تزریق به این اقتصاد ها است . به جز در آمریکا که نتیجه این کار مثبت بوده، در سایر کشورهای جهان این کار نتیجه نداده است.

در نتیجه عدم تعادل های ساختاری در اقتصاد جهانی بوجود آمده است.از آنجا که  پدیده رکود و انقباض تقاضا در اقتصاد جهان موقتی نیست و ساختاری است، بنابراین انقباض اقتصاد ها در سطح جهان ادامه  خواهد یافت و حتی می توان پیش بینی کرد که  تا پایان سال 95 این انقباض ادامه داشته باشد.البته ممکن است  در سال 2017  به تدریج شاهد تغییراتی در اقتصاد جهان باشیم،زیرا از این سال اگر ساختارها تغییر کند می توان آرام آرام امیدوار بود که  تقاضا در بازار جهانی رشد کند. در غیر اینصورت باید شاهد ریزش شاخص ها و رکود گسترده در بازارهای جهانی باشیم.

رکودی که شما بدان اشاره می کنید،آیا از جنس بحرانی است که در سال 2008 در اقتصاد جهان اتفاق افتاد؟ همانطور که مستحضر هستید این بحران از صندوق های مالی و آن صندوق معروف لمن برادرز شروع شد و به تدریج تمام دنیا را فراگرفت.اگرچه تاثیری درابتدا بر  اقتصاد ایران تاثیری برجای نگذاشت، اما بعد از مدتی دامنه آن به ایران هم رسید. آیا می توان گفت تاثیرات رکود جدید به ایران هم خواهد رسید؟

اگر تعدیل جدیدی که باید در اقتصاد جهانی بیفتد، اتفاق نیفتد می توان انتظار رکود جدی در بازارهای جهانی را داشت. البته نه مثل 2008 بلکه شاید گسترده تر  از آن. می توان انتظار داشت در سالهای 2016 و 2017  این اتفاق رخ بدهد.اگر اتفاق نیفتد،  بازارها خود را برای ریزش جدی تر از 2008 آماده خواهند کرد.چون ابعاد جهانی بحران 2008 چندان گسترده نبود و همانطور که اشاره کردید از چند بانک شروع شد اما در شرایط جدید،رکود وسعت جهانی دارد و اگر بحرانی رخ بدهد ابعاد بیشتری را در برمی گیرد.مگر آنکه تعدیل ساختاری اتفاق بیفتد، اما این تعدیل ساختاری چیست؟

وقتی همه بازارهای بورس جهان رکورد تاریخی می زنند،حتی ژاپن ، کانادا و بسیلری دیگر از کشورها که اقتصاد ضعیفی دارند و امریکا که رشد نسبتا معقولی داشته است ، رشدی به این وسعت در بازارهای بورس خود نداشته اند. این رشد در حالی رخ می دهد که قیمت مواد اولیه در حال کاهش است.نرخ بهره در حال کم شدن است و از سویی رشد اقتصادی کند شده است. بنابراین در این شرایط طبیعی است که رویه بازار بورس در سطح جهان یک حباب جدی در خود داشته باشد و این حباب می تواند با سیاست های پولی که بانکهای مرکزی جهان در حال اتخاذ ان هستند تقاضای  جهانی را تحریک کنند .

اگر با تحریک تقاضا قیمت مواد اولیه بالا برود و بورس رشد کند و در این میان اقتصاد جهانی بتواند این تعدیل ساختاری را انجام بدهد ، یک تعادل نسبی در اقتصاد جهان بوجود می آید. بنابراین این بحران در شرایطی می تواند اتفاق بیفتد که این تعدیل صورت نگیرد. اما به نظر می رسد تا سال 2016 این تعدیل اتفاق بیفتد و اگر این تعدیل صورت نگیرد به احتمال زیاد  در 2017 شاهد رکود بزرگ خواهیم بود.

در کشور ما چطور؟

این بحران  با فاصله به کشور ما هم خواهد رسید.

بحرانی که در سال 2008 در جهان افتاد ، چین را تحت تاثیر قرار نداد و این کشور خیلی آسیب جدی ندید، اگر این بحران جدید اتفاق بیفتد چقدر می تواند چین را تحت تاثیر قرار بدهد؟

درست است بحران 2008 چین  را خیلی تاثیر قرار نداد؛اما در رکود بزرگی که بحثش را میکنیم  ، دیگر چین کنار گود نیست بلکه یکی از علل ایجاد بحران نظام جهانی است. اگر نرخ رشد فصلی تولید ناخالص داخلی چین را بررسی کنید، از حدود 12 درصد تا 6.9 درصد در 6 سال گذشته کاهش یافته و در فصل  گذشته به زیر 7 درصد رسیده است که این افت در چند سال گذشته بی سابقه بوده است.اتفاقی که چین در حال وقوع است، خود عامل تشدید بحران  جهانی است و بنابراین اگر بحرانی بخواهد در نظام جهانی اتفاق بیفتد که به تدریج زمزمه های آن در حال شنیدن است، نه تنها چین درگیر بحران می شود، بلکه تسریع کننده این شرایط  نیز خواهد بود.

شما به شرایط ایران هم یک اشاره کردید؛همانطور که در اولیل دهه 90 هم شاهد بودیم موج بحران 2008 با فاصله به ایران هم رسید به خصوص در حوزه صادرات و واردات ما موثر بود.با توجه به اینکه «برجام » به سرانجام رسیده و قرار است تحریم ها به زودی برداشته شود ، بحران ذکر شده مستقیما کدام بخش های اقتصاد ایران را تحت تاثیر قرار خواهد داد؟

بحران جهانی خیلی جدی از طریق کاهش مواد اولیه ای مثل نفت براقتصاد ایران تاثیر خواهد گذاشت زیرا صادرات ما عمدتا از طریق نفت است.حتی بخش غیر نفتی صادرات ما از کاهش قیمت نفت آسیب خواهد دید.زیرا بیش از 65 درصد بازار صادرات ایران تحت تاثیر این بحران قرار می گیرد و از سویی پیش بینی ها درباره قیمت نفت حاکی است که ممکن است قیمت نفت به زیر 30 دلارهم سقوط کند. در نتیجه ارز حاصله از صادرات نفت و مشتقات نفتی ایران نمی تواند برای راه انداختن اقصاد کشوردر پساتحریم پاسخگوباشد.

اگر چنین اتفاقی دربازارهای جهانی رخ بدهد ، ابعاد آن به کشور ما هم کشیده می شود و در نتیجه کشور به ناچار باید به سمت سیاست های ریاضت اقتصادی و نگه داشتن اقتصاد کشور از صدماتی که از اقتصاد جهانی می بیند، برود. در نتیجه نمی توان به طور قطع پیش بینی کرد اما می توان گفت احتمال این شرایط را نباید دست کم گرفت. مسائلی که من را نگران می کند، این است که مسئولین به این موضوع توجه ندارند و همکی درباره توفیقات پساتحریم صحبت می کند.

اگرچه ممکن است توفیقی در پساتحریم اتفاق بیفتد و گشایشی ایجاد شود، اما باید توجه داشت در شرایط فعلی یک رکود جدی بطور بالقوه در اقتصاد جهان وجود دارد که هم می تواند برای ما فرصت و هم تهدید باشد.یعنی باید مسئولان توجه داشته باشند، شرکت های مختلفی که امروز برای آمدن به بازار ایران از هم سبقت می گیرند ، به این دلیل است که در کشورخودشان کاری برای انجام وجود ندارد .حتی اگر بخواهیم در صادرات آنها مشارکت کنیم، آنها به این راحتی نمی آیند چون اگر امکان صادرات باشد ،خودشان صادر می کنند .

اگرهم  بخواهیم خارجی ها را  در بازار داخلی مشارکت بدهیم، همانطور که بحث شد با بحران انقباض تقاضا روبرو هستیم. بنابراین معتقدم نتایج برجام و پساتحریم بیش از اندازه در اقتصاد ایران سیاسی شده است. من تردید ندارم که این اتفاق نقطه مهمی  در اقتصاد ایران است، اما نقطه ی  عطف نیست که اقتصاد ایران را متحول کند. زیرا شرایطی که دارد در حوزه اقتصاد جهان اتفاق می افتد ، این نگرانی را ایجاد می کند که در شرایط کنونی اقتصاد جهان و شرایطی که ممکن است در آینده اتفاق بیفتد، تقریبا در 40-50 سال گذشته بی سابقه بوده  است.بنابراین نباید شرایط را از دست بدهیم در غیر اینصورت دولت با کسری بودجه های شدید مواجه شده و فرصت ها را از دست می دهد.