به گزارش خودرونگاران به نقل از خرآنلاین، ایران به عنوان یکی از کشورهای زلزله خیز شناخته شده است که بیشترین قربانیان را هم در رابطه با زلزله دارد. در ۱۵ سال اخیر لرزش های مختلفی با ریشتر های کم و زیاد ایران را لرزانده است. از زلزله بم که با بزرگای ۶.۵ ریشتر در سال ۱۳۸۲ رخ داد و حدود ۳۰ هزار نفر کشته داشت تا زلزله مرداد ماه سال ۹۱ آذربایجان شرقی با بزرگای ۶.۴ که شهرستان های اهر، ورزقان و هریس را لرزاند و ۳۰۶ نفر کشته، بیش از ۵ هزار نفر مجروح و تلفات جانی و خسارات زیادی را به دنبال داشت.
بعد از زلزله هایی که در دو دهه اخیر رخ داد، هشدارهای بسیاری درباره زلزله تهران داده شد. هشدارهایی که پس از هر زلزله ای دوباره تازه می شود. این هشدارها برای تبریز هم وجود دارد. شیراز هم هراز چندگاهی می لرزد، حالا این مسائل اهمیت پیدا می کند که واقعا تهران و به طور کلی تر شهر های بزرگ ایران چقدر در معرض خطر زلزله قرار دارند، در ایران چند گسل خطرناک وجود دارد که خطر لرزش شدید دوباره آنها وجود دارد؟ آیا زمین لرزه های زیر ۴ ریشتر خطرناک اند و هشداری برای زمین لرزه های قوی تر است؟
در این رابطه مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله می گوید: بر اساس آمار جمعیت شهرها در سال ۹۴، ۱۰ شهر جزو مهمترین شهرهای ایران شناخته شده اند. تهران با حدود ۸.۹ میلیون جمعیت، مشهد با حدود ۲.۹ میلیون، اصفهان با ۲ میلیون، کرج با حدود ۲ میلیون، تبریز با ۱.۹ میلیون، شیراز با ۱.۸ میلیون، اهواز با ۱.۴ میلیون، قم با ۱.۳ میلیون، کرمانشاه با ۱.۱ میلیون و ارومیه با حدود ۹۰۰ هزار نفر جمعیت از مهمترین شهرهای ایران هستند. به این ترتیب حدود ۱۵.۳ میلیون نفر از جمعیت ایران در داخل ۱۰ شهر اول ایران زندگی می کنند. از طرف دیگر برآورد می شود که حدود ۹.۹ میلیون نفر در حاشیه همین ۱۰ شهر اول ساکن هستند. بنابراین جمعیتی بالغ بر ۲۵ میلیون نفر در داخل و حومه همین ۱۰ شهر اول ایران زندگی می کنند. نکته مهم این است که بر اساس نقشه پهنه بندی خطر نسبی زلزله در ایران در فهرست ۱۰ شهر اول، فقط شهر اصفهان است که در رده خطر نسبی بالای زلزله قرار نمی گیرد. بنابراین، با کسر جمعیت اصفهان و حومه، حدود ۲۲ میلیون نفر از جمعیت (حدود ۲۸ درصد) از جمعیت ایران در سال ۹۴ در پهنه خطر نسبی بالا و در داخل و حومه شهرهای اصلی و پرجمعیت ایران زندگی می کنند.
این آمار نشان می دهد که ریسک زلزله در ایران به ویژه در مورد شهر های مهم و اصلی ایران بالاست. به این معنی که علاوه بر بالا بودن سطح خطر، با توجه به میزان در معرض بودن جمعیت زیاد و آسیب پذیری بالا در شهر های ایران، ریسک زلزله متاسفانه در شهر های بزرگ ایران بالاست.
سالانه حدود ۲ هزار زلزله در ایران
او درباره اینکه ایران روزی چندبار می لرزد، می گوید: در ایران به طور متوسط سالانه حدود ۲۰۰ زلزله با بزرگای بین ۴ تا ۵، ۲۰ زلزله با بزرگای ۵ تا ۶، ۲ زلزله با بزرگای ۶ تا ۷ و در هر دهه ۲ زلزله با بزرگای بیش از ۷ مورد انتظار است و ثبت می شود. زلزله با بزرگای کمتر از ۴ هنوز به طور مرتب ثبت نمی شود، چرا که پوشش شبکه لرزه نگاری با تعداد و چگالی یکنواخت از نظر تعداد ایستگاه یکسان در همه پهنه های مساحتی و جغرافیایی در کشور هنوز وجود ندارد. ولی می توان حدس زد که حدود ۲ هزار زلزله سالانه با بزرگای بین ۳ و ۴ در ایران رخ دهد، که در دهه گذشته به دلیل همین نقص در پوشش کامل شبکه لرزه نگاری حدود نیمی از کل رخداد ها یعنی حدود ۱۰ هزار، یا سالانه حدود یک هزار تا از این رویداد های کوچک ثبت و گزارش شده اند. با این حساب باید گفت که حدود ۶ زلزله با بزرگای ۳ یا بزرگتر در پهنه ایران رخ می دهد.
گسل های مهم و خطرناک ایران
استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله مناطق زلزله خیز و خطرناک را این گونه بیان می کند: مناطق خطرناک از نظر رخداد زمین لرزه در پیرامون گسل های فعال ایران هستند. این گسل ها بیشتر در نواحی مرز بین کوه ها و دشت های ایران قرار گرفته اند. در راستا و مرزهای ساختار در نواحی البرز، زاگرس، کپه داغ، ایران مرکزی، حاشیه های کویر مرکزی ایران، آذربایجان، لوت و مکران مهمترین گسل های فعال ایران را می توان مشاهده کرد.
به گفته زارع آن گسل هایی که بتوان آنها را به عنوان گسل های لرزه زا (یا گسل لرزه زمین ساختی) با حداقل یک فعالیت لرزه ای در حدود ۱۰ هزار سال گذشته شناسایی کرد (که به آنها گسل های عهد حاضر یا هولوسن هم می گویند) از نظر کارشناسی مهمترند.
زارع معتقد است، اگر بر روی چنین گسل های شناخت دقیقی از دوره بازگشت رخداد زلزله های مهم (با بزرگای بیش از ۶) وجود داشته باشد و به ویژه از آخرین رخداد زمین لرزه مهم مدت قابل ملاحظه ای هم گذشته باشد (و ما با نبود لرزه ای بر روی آن قطعه گسل مواجه باشیم) در آن صورت می توانیم گسل مذبور را به عنوان گسل خطر ناک و مهمتر در نظر بگیریم. به ویژه وقتی چنین وضعی در نزدیکی شهرهای پر جمعیتی مانند تهران، کرج، تبریز و مشهد برقرار باشد.
تهران همیشه می لرزد
تهران گسل های فراوانی دارد که بزرگترین آنها در شمال و جنوب تهران فعال است و هر آن احتمال دارد، مثل انفجار یک بمب، تهران روی هوا برود. استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله با اشاره به اینکه تهران همیشه می لرز، می گوید: در حال حاضر در شعاع ۱۰۰ کیلومتری از مرکز تهران سالانه حدود ۱۵ زلزله با بزرگای ۳ تا ۴ ثبت می شود. بنابراین اکنون پهنه تهران از نظر لرزه خیزی فعال است. تعبیرهای مانند روی هوا رفتن و ... تعابیری علمی نیستند به خاطر اینکه با واقعیت ها و مدل هایی که برای ترسیم کردن سناریو های ممکن برای رخداد زلزله بعدی می شناسیم همخوانی ندارند. ولی اینکه چه زمانی رخداد مهم بعدی در تهران رخ خواهد داد، هنوز کسی نمی داند و نمی تواند حدس بزند، ولی قراینی وجود دارد که می گوید که در پیرامون تهران در هر ۲۰۰ سال انتظار یک زلزله با بزرگای حدود ۷ وجود دارد.
زارع با توجه به آمارها می گوید: آمارها نشان می دهد، در پهنه شهری تهران کنونی و حومه آن می توانیم هر ۵۰۰ سال زلزله ای با بزرگای ۷ یا بزرگتر انتظار داشته باشیم. بنابراین با توجه به گذشت زمان نسبتا طولانی از آخرین رخداد های مهم در پیرامون تهران (اخرین رخداد مهم در حدود ۵۰ کیلومتری جنوب شرق تهران در ۱۳۸۴ میلادی در ورامین، و در شمال شرق تهران در سال ۱۸۳۰ میلادی رخ داده)، لازم است با دیدی محافظه کارانه نسبت به احتمال رخداد زلزله مهم بعدی حساس باشیم.
زلزله های زیر ۴ ریشتر نشانه لرزه خیزی منطقه
او معتقد است، زلزله های با بزرگای کمتر از ۴ آسیب رسان نیستند، ولی می توانند نشانگر لرزه خیزی منطقه باشند و عملا روند لرزه خیزی در پیرامون گسل های منطقه را نشان می دهند. تمرکز این زلزله ها به صورت خوشه ای می تواند نمایانگر پهنه ای فعال در یک قطعه گسله باشد. بنابراین این زلزله های هم از دید زلزله شناختی و هم از نظر ریسک زلزله جالب و با اهمیت هستند. برای ثبت و پایش این نوع زلزله ها وجود شبکه با تعداد زیاد دستگاه لرزه نگاری در کشور لازم است. برای رصد کامل زمین لرزه ها بزرگای ۳ تا ۴ در کل پهنه ایران به حدود ۴ برابر ایستگاه لرزه نگاری نسبت به تعداد کنونی نیاز است. البته در پیرامون شهر های مانند تهران و تبریز این حد از زلزله های تقریبا به طور منظم در حال حاضر - به دلیل وجود شبکه های محلی لرزه نگاری - ثبت و گزارش می شوند.
زارع پاسخ این سؤال که آیا از این زمین لرزه ها باید بترسیم یا نه، می گوید: اینکه ما از این زمین لرزه ها بترسیم یا نه به نحوه رویکرد ما با پدیده ای مانند زمین لرزه بستگی دارد. اگر برای رخداد زمین لرزه ها آماده باشیم، زلزله های با بزرگای کمتر از ۴ می تواند برای ما هشدار دهنده و صرفا نمایانگر روند و محدوده های فعال بر روی گسل های فعال باشند. اگر در مسیر آمادگی حرکت نکنیم، ترسیدن واکنش طبیعی ما خواهد بود.
استانداردهای اهمیت ریشتر زلزله در کشورها
استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله ایران درباره استانداردهای اهمیت ریشتر زلزله در ایران و دیگر کشورها می گوید: از نظر رخداد زمین لرزه مخرب، همه جای دنیا زلزله با بزرگای ۶ تا ۷ را شدید و زلزله ۷ تا ۸ را اصلی و زلزله بزرگ تر از ۸ را زلزله بزرگ می نامند. ولی اینکه مثلا یک زلزله شدید با بزرگای ۶ چقدر بر روی مناطق مسکونی در کشور های مختلف اثر می گذارد به تاب آوری آن کشور ها در مقابل رخداد زمین لرزه مربوط است. در طی ۶۳ سال گذشته ، و از زلزله ۲۳ بهمن ۱۳۳۱ ترود در جنوب شاهرود که در زمین لرزه ای با بزرگای ۶.۵ حدود یک هزار نفر کشته شدند، ما در هر زمین لرزه با بزرگای ۶ یا بیشتر که در پهنه ای مسکونی یا نزدیک شهر و روستاهایمان رخ داده است، متاسفانه تلفات داشته ایم. مگر آنکه کانون زلزله مزبور حدود ۳۰ کیلومتر یا بیشتر از پهنه های مسکونی ما فاصله داشته (مانند زلزله ۲۶ مرداد ۱۳۹۳ مورموری ایلام با بزرگای ۶.۲ که تلفاتی نداشت) و یا کانون زلزله خیلی عمیق بوده (مانند زلزله ۲۷ فروردین ۱۳۹۲ سراوان با بزرگای ۷.۸ و ژرفای حدود ۷۵ کیلومتر، که البته یک نفر کشته داشت). در غیر این حالت ها ها ما معمولا تلفات داشته ایم (بعضی وقت ها مانند زلزله ۵ دی ماه ۱۳۸۲ بم تلفاتمان فاجعه باربوده است: حدود ۳۰ هزار نفر تلفات برای زلزله ای با بزرگای ۶.۵ که در پهنه شهری رخ داد.)
پاسخ کشور ها به تاب آوری آنها متفاوت است
زارع درباره تفاوت پاسخ کشورها در زمین لرزه ها (ایران و کشورهای دیگر مانند ژاپن و آمریکا) می گوید: در کشورهایی که تاب آوری کمتری از کشور ما دارند (مانند هائیتی) زمین لرزه ای مانند زلزله ۱۲ ژانویه ۲۰۱۰ با بزرگای ۷.۲ در نزدیکی پایتخت عملا شیرازه نظم عمومی و ساختار حکومت را متلاشی می کند، حدود ۲۰۰ هزار کشته بر جای می گذارد و تبعات مخرب آن تا کنون (حدود ۶ سال بعد از حادثه) نیز ادامه دارد. در کشور مانند ژاپن زلزله با بزرگای ۹ در ۱۲۵ کیلومتری ساحل توهوکو در ۲۰ اسفند ۱۳۸۹ و سونامی مهمی که بعد از آن رخ داد موجب خسارت های فراوان شد ولی تلفات به حدود ۲۰ هزار نفر محدود شدو عملا بسیاری از زیرساخت های مهم کشور در حدود یک هفته تا یک ماه بعد از رخداد زمین لرزه به حالت سرویس دهی معمولی بازگشت. البته نیروگاه هسته ای فوکوشیما هم در اثر همین سونامی تخریب شد. ولی در همان پهنه این بزرگترین زلزله ممکن و فراتر از حد پیش بینی شده قبلی بود. به هر حال پاسخ کشور ها با توجه به تاب آوری آنها متفاوت است.
خطر زمین لرزه و آسیب های آن در تهران
اما سؤال پیش می آید خطر زمین لرزه و آسیب های شکل گرفته از آن در یک شهری مانند تهران چگونه است، اسماعیل فرزانگان رئیس شبکه شتابنگاری زلزله ایران معتقد است، خطر زمین لرزه و آسیب های ناشی از آن در مناطق مختلف شهر بزرگی مانند تهران متفاوت است: پارامترهایی مانند فاصله نسبت به گسل مسبب زمین لرزه، شرایط زمین شناسی و خاک ساختگاه، توپوگرافی، سطح آب زیر زمینی و مهم تر از همه نوع ساخت و ساز و طراحی سازه و مصالح به کار رفته از پارامترهای اساسی مؤثر در گستردگی تخریب ناشی از زمین لرزه ها هستند. مطالعاتی که منجر به ارزیابی میزان خطر پذیری یک گستره شهری است بسیار پیچیده و گسترده است. یکی از این دست مطالعات ریز پهنه بندی لرزه ای در مناطق شهری است که می تواند با دقت مناطق پرخطر را از کم خطرتر تفکیک کند. در شهر تهران نیز این مطالعات با گستردگی متفاوت توسط ارگان های مسئول انجام شده و طبق این تحقیقات بخشی از مناطق مرکزی شهر مانند ناحیه ارگ قدیم ممکن است خطر لرزه ای کمتری داشته باشد. البته برای شناسایی گسل های مناطق مرکزی شهر تهران به دلیل قدمت بالای پوشش شهری و ساخت و ساز، باید مطالعات زیر سطحی انجام شود. با این حال عقل سلیم حکم می کند با توجه به وجود گسل های توانمند در بستر و پیرامون این شهر هیچ ناحیه ای را امن فرض نکرده و بهترین تدبیر که طراحی ایمن در برابر زلزله در ساخت و سازهاست سرلوحه امر قرار دهیم.
۸۰ درصد شهرهای ایران در خطر زلزله
با این حال مهدی ایرانمنش کارشناس زلزله معتقد است: با توجه به زلزله های زیادی که در ایران رخ می دهد، بیش از ۸۰ درصد یا بیشتر شهرهای ایران در خطر زلزله هستند. ایران جزو کشورهای پر خطری است که بیشترین قربانیان را در زلزله دارد و در مورد ایران دیگر جایز نیست بگوییم که زلزله اتفاق نخواهد افتاد و احتمال آن کم است. نمونه آن آذربایجان است که بعد از هزارو خرده ای سال زلزله اتفاق افتاد. پس بنابراین باید حساس باشیم و به موضوع زلزله فکر کنیم.
ایرانمنش معتقد است، زلزله در تهران حتما اتفاق خواهد افتاد و از مردم می خواهد که همیشه نسبت به موضوع زلزله حساس بوده و آماده باشند.
به گفته ایرانمنش هر یک از گسل ها با ویژگی های خاص خود می توانند به نوعی خطرآفرین باشند. گسل شمال به دلیل برج سازی های فراوانی که در این منطقه انجام شده و کوچه ها هم تنگ است. احتمال اینکه ماشین های آتش نشانی و اضطراری نتوانند خودشان را وارد کوچه ها کنند، هست. با وجود اینکه تراکم در این منطقه کم است ولی برج سازی زیاد است. گسل جنوب هم به دلیل بافت فرسوده آن مورد توجه است به خصوص در منطقه ۱۶ نازی آباد زیرا تقاطع گسل مشاء و جنوب است. گسل مشاء هم گسلی است که از سمت شرق می آید و زلزله فیروزکوه متصل به این گسل بود.