به گزارش خودرونگاران به نقل از فارس، مراسم رونمایی از کتاب «نظریه» اثر مرکز پژوهش‌های علوم انسانی اسلامی صدرا و دبیرخانه دائمی کنگره بین‌المللی علوم انسانی اسلامی، ساعتی پیش (چهارشنبه 30 دی‌ماه) با حضور حجت‌الاسلام سید عباس موسویان برنده نخستین جایزه علوم انسانی اسلامی و عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و فرزاد جهان‌بین معاون هماهنگ کننده مرکز صدرا و دبیر شورای سیاست گذاری کنگره علوم انسانی اسلامی در خبرگزاری فارس برگزار شد.
*قالب معاملات حقوقی غرب بر اساس ربا است
موسویان با ارائه تاریخچه‌ای از وضعیت بانکداری دنیا گفت: از حدود یکصد سال پیش که صنعت بانکداری وارد کشورهای اسلامی شد، متفکران و اندیشمندان مسلمان با پدیده‌ای مواجه شدند که از سویی خدمات ارزنده در جهت پیشرفت اقتصادی کشور داشته و از سویی دیگر با آموزه‌های اسلامی ناسازگار است. بنابراین متفکرین مشاهده کردند که بانکداری می‌تواند کمک شایسته‌ای به پیشرفت اقتصادی کشور داشته باشد چرا که در هر جامعه ما با سرمایه‌هایی مواجه هستیم که به دلایل مختلف نمی‌توان از آن استفاده کرد، درست نقطه مقابل نیروی انسانی وجود دارد که در عین داشتن تجربه، دانش و علاقه به اندازی کافی سرمایه نقدی در اختیار ندارند که فعالیت اقتصادی انجام دهند.
وی با اشاره به اینکه بانک به عنوان واسطه مالی می‌تواند نیروی انسانی و سرمایه‌های نقدی را به هم پیوند بزند و باعث حرکت جامعه شود، اظهار داشت: مطالعات اقتصادی نشان می‌دهد کشورهای عقب‌مانده نظام‌های مالی ضعیفی دارند. از سویی دیگر متفکرین مسلمان مشاهده کردند که بانک در غرب بر اساس فرهنگ آنها طراحی شده است و قالب معاملات حقوقی براساس ربا است چرا که سپرده‌ها براساس قرض با بهره هستند و این در اسلام ربا محسوب می‌شود.
حجت‌الاسلام موسویان با ارائه مباحثی از آیات و روایات اسلام درباره ربا عنوان کرد: ربا در اسلام جزء بزرگترین گناهان کبیره است حتی از به جا نیاوردن روزه و نماز و حج نیز تعبیری از جنگ با خدا نشده است! در ادامه دو خط فکری از صد سال گذشته بین متفکران مسلمان ایجاد شد، یکی از آنها به دنبال تجدید نظر آیات درباره ربا برآمد چرا که در فقه ما چنین چیزی درباره سایر مسائل سابقه داشته است.
به گفته موسویان، «رشید رضا» یکی از علمای الازهر مصر کتاب تفسیر مهمی به نام «المنار» دارد که در آن آنچه در اسلام درباره ربا تحریم شده مفروض گرفته است و وی معتقد است قرض با بهره اصلاً ربا نیست.
وی افزود: البته این نظریه مورد استقبال قرار نگرفت چرا که براساس روایات پیامبر و صحابه، گرفتن بهره نیز در قرض ربا تلقی می‌شود بنابراین نظریه «رشید رضا» دوام نیاورد اما وی خط فکری را ایجاد کرد که پس از آن تعدادی نظریه در تفسیر جدید ربا ارائه شد و همه آنها تلاش دارند نشان دهند ربا تعریف دیگری دارد.
*بانکداری بدون ربا چگونه ایجاد شد
وی در ادامه اظهار داشت: برخی از این نظریات مثل ربا شامل قرض‌های تولیدی و تجاری نمی‌شود و معتقدند فلسفه تحریم ربا، قرض محتاجان بوده است نه فعالان اقتصادی. بر اساس این نظریه گفتند 90 درصد معاملات بانکی در حوزه سرمایه‌گذاری و مشاغل بدون عیب است و تنها برای 10 درصد خانوارها باید راه دیگری پیدا کنیم که این نظریه هم خیلی دوام نیاورد.
حجت‌الاسلام موسویان با اشاره به نظریه سوم الهام گرفته از کلیسا است، گفت: از این نظریه نیز استقبال نشد با اینکه وارد قانون برخی کشورها مثل عربستان، عراق، سوریه، امارات و ایران پیش از انقلاب شد که به طور مثال مثلاً تا نرخ 12 درصد ربا محسوب نمی‌شود، این نظریه نیز براساس آیات قران مورد نقد و بررسی قرار گرفت.
وی همچنین اظهارداشت: از حدود 60 سال پیش خط فکری متناقضی از بانکداری غربی شکل گرفت که تلاش دارد بانکداری غربی را اصلاح کند و وجوه بانکی را به سمت کارآفرینان اقتصادی سوق دهد اما همه اینها بدون پایه ربا صورت گیرد بنابراین از نیم قرن پیش ما شاهد ارائه درس‌های عملیاتی از بانکداری بدون ربا هستیم که شاید نقطه عطف آن کتاب معروف شهید آیت‌الله صدر با عنوان «بانکداری بدون بهره در اسلام» باشیم.
*تأثیرات نظریه بانکداری آیت‌الله صدر در دنیا
حجت‌الاسلام موسویان با تاکید بر اینکه نظریه آیت‌الله صدر مورد استقبال کشورهایی مثل کویت، امارات و عربستان قرار گرفت، افزود: امروز بیش از 50 درصد معاملات اقتصاد اسلامی بر این اساس صورت می‌گیرد اما پس از پیروزی انقلاب، قانون عملیات بانکداری بدون ربا به تصویب مجلس درآمد و از ابتدای سال 62 عملیاتی شد.
وی در ادامه یادآور شد: امروز ما شاهد تحولی چشمگیر در عرصه نظریه‌پردازی و اجرای این قانون در کشورهای اسلامی هستیم، کشورهایی مثل پاکستان و سودان به تبعیت از نظام بانکداری ایران، بانکداری خود را تغییر دادند و این خط فکری به کشورهای دیگر هم تسری یافت حتی برخی کشورهای غیر اسلامی هم شعبه‌های بانکداری اسلامی تأسیس کردند.
*بانکداری اسلامی برپایه آموزه‌های دین
این نظریه پرداز اقتصادی با بیان اینکه بانکداری بدون ربا از 30 سال پیش رو به رشد بوده و بیش از 15 درصد هر سال رشد سرمایه داشته، اظهارداشت: در فاز دوم، متفکران مسلمان نظریه بانکداری اسلامی را مطرح کردند که علاوه بر حذف ربا، بر پایه همه آموزه‌های اسلامی استوار می‌شود و چند اصل سلبی و اثباتی را از جمله ممنوعیت ربا، ممنوعیت ضرر و ضرار، غرر، اکل مال به باطل، آزادی حاکمیت اراده، قیمت‌های عادلانه، تخصیص منابع بر پایه عدالت، حاکمیت اخلاقی و ... در آن رعایت می‌شود.
وی با تاکید بر اینکه بانکداری اسلامی مدل پیشرفته بانکداری بدون ربا است، افزود: البته در دهه جدید نظریه دیگری مطرح شد که به اصطلاح استخراج نظام بانکی از دل نظام اقتصادی تعبیر می‌شود. در این نظریه دیگر به دنبال بانکداری غربی نیستیم بلکه معتقدیم باید نظام اقتصاد اسلامی طراحی شود و در درون آن به تناسب اهداف نظام اقتصادی بانکی طراحی شود. چنین بانکداری اقتصادی برای ما یک ایده و نظریه کلی است و مدل عملیاتی آن هنوز ارائه نشده است.
موسویان در پایان اظهار داشت: گرچه خود بنده طرفدار همین نظریه آخر هستند اما معتقدم اگر بخواهیم انتظار بانک اقتصادی این چنینی داشته باشیم باید در چارچوب نظام چنین چیزی طراحی شود اما نیازمند یکصد سال گذشته نیز هستیم و همین جهت عنوان نظریه خود را در این کتاب نظریه تکاملی بانکداری اسلامی گذاشته‌ام.
*آفت نظریه پردازی، سطحی شدن مباحث است
همچنین در این مراسم جهان‌بین با اشاره به برخی تعاریف مختلف درباره مفهوم نظریه گفت: نظریه چارچوبی است که موضوعات در دورن آن به نظم آورده می‌شوند و بین اجزاء و عناصر رابطه برقرار می‌شود.به عبارتی نظریه پردازی یعنی گردهم آوردن تمام قطعات به گونه‌ای که الگوی حاکم بر آن را مشاهده می‌کنیم. براین اساس نظریه دو بخش دارد یک بخش مفهوم و یک بخش توصیف و تبیین که مهمترین بخش نظریه همان مفاهیم است.
وی در ادامه افزود: اهداف نظریه پردازی شامل توصیف، تبیین، پیش بینی یا درک ،اصلاح و تغییر است. نظریه موجب تنظیم و خلاصه کردن دانش، تمرکز و تعیین وزن متغیرها و روابط و نیز مفسر است. رائه نظریه موجب ایجاد حالت زایش می‌شود.در علوم انسانی هیچ نظریه‌ای و لو غلط طرد نمی‌شود بلکه در همان میزان خود می‌تواند موجب تکامل شود،حتی اگر ضعف‌ها و کژی‌ها را نشان دهد. با نظریه امکان نقد و ارزیابی سایر نظریات فراهم و نظریه موجب هدایت رفتار می‌شود.به عبارت دیگر ما در درون نظریه ها غوطه ور هستیم.
جهان‌بین با اشاره به کتاب نظریه اشاره کرد که ما پذیرای حداقل 4 نوع نظریه هستیم. یک نوع نظریات در قلمرو مبانی هستند. یا به معنی الاعم مانند انسان شناسی یا به معنی الخص مانند انسان شناسی اقتصادی و سیاسی و ...دوم در حوزه روش شناسی علوم انسانی اسلامی که در چارچوب عقلانیت اسلامی تعریف می‌شود.
سوم نظریاتی که ناظر به تولید نظام‌های نظری عملی هستند و حوزه چهارم مربوط به حوزه کاربرد است. در این چهار سطح کتاب نظریه در 12 قلمرو موضوعی آمادگی دارد نظریه‌های برتر را شناسایی و عرضه نماید.
وی همچنین یادآور شد: امروز مهمترین مساله نظام جمهوری اسلامی امتداد اجتماعی دین و تولید نظریات ناظر به کاربرد است. یعنی حرکت از انتزاع به سمت انضمام. هر تمدنی بلاشک به دو عنصر عاملیت و فاعلیت نیاز دارد و بدون آنها تمدن سازی ممکن نیست. عنصر فاعلی نیروی انسانی نخبه است و عنصر عاملی همان نرم افزار اداره جامعه است. مدیریت در عرصه‌های اقتصادی و سیاسی و اجتماعی و... هیچگاه در خلا صورت نمی‌گیرد و اگر ما موفق به تولید نظریه‌های انسانی اسلامی نشویم بلاشک دچار مشکل خواهیم شد.
وی در همین زمینه با اشاره به تجربه تاریخی نسبت اشکانیان و سلوکیان بیان کرد از جمله عوامل فروپاشی از درون اشکانیان، فقدان نرم افزار و در نتیجه رجوع به سلوکیانی بود که روزگاری علیه آنها با شعار مبارزه با تفکر هلنسیتی و نیز ناسیونالیسم روی کار آمده بودند.
جهان بین درباره کتاب «نظریه» گفت: کتاب نظریه فراتر از مجلات علمی ـ پژوهشی متعارف است. این کتاب زیر نظر هیات عالی داوران در 12 حوزه‌ای که اشاره شد قرار دارد. از همه اساتیدی که این توان را دارند دعوت می‌کنیم که نسبت به ارائه نظریات اقدام کنند و دبیرخانه بعد از دریافت نظریات بر اساس معیارها و توسط داوران این نظریات را مورد ارزیابی قرار می‌دهد و انشالله اگر حد نصاب لازم را داشته باشند چاپ می‌کند. البته اگر خمیرمایه کار قوی بود و ضعف‌هایی داشت قطعا اساتید داور با ارشادی کمک خواهند کرد که در رفت و برگشت علمی، کار قوی شود. ما در حد بضاعتمان از نظریات حمایت می‌کنیم.
وی در پایان گفت: هر امری افتی دارد و آفت نظریه پردازی نیز سطحی شدن مباحث است. استاد موسویان سال‌ها عمرشان را پای این مطالعات گذاشته‌اند و در این حوزه استقامت و تمرکز کرده‌اند و امروز هم در حوزه و در نهادهای علمی تخصصی به عنوان فردی معتبر شناخته می‌شوند.
در پایان این مراسم از کتاب «نظریه» با حضور حجت‌الاسلام موسویان و فرزاد جهان‌بین رونمایی شد.