بخارات بنزین یا هوافروشی
بنزین دارای 5 تا 7 اتم کربن در هر مولکول و شامل ترکیباتی از پنتان، هگزان، هپتان، اکتان، نونان و دکان است. ترکیبات بنزین سبک بوده و دمای جوشی بین 30 تا 125 درجه سانتی‌گراد دارد. سبک‌ترین ماده موجود در بنزین، پنتان با نقطه جوش 30 درجه سانتی‌گراد و دکان 125 درجه سانتی‌گراد است بنابراین دمای نزدیک به30 درجه نخست منجر به تبخیر پنتان می‌شود. گرچه فرار بودن بنزین از مزایای آن در هنگام روشن کردن موتور محسوب می‌شود و روشن شدن خودرو را تسهیل می‌کند اما تبخیر این ماده و انتشار آن در هوا می‌تواند منجر به آلودگی‌های زیست‌محیطی شده و پیامدهای ناگواری در پی داشته باشد. بنابراین باید اصولی برای کاهش تبخیر در زمان حمل و انبار کردن این ماده در مخازن رعایت شود. بیژن حاج محمد رضا رییس جایگاهداران سوخت کشور می‌گوید: بیشترین میزان تبخیر در زمان بارگیری، تخلیه و حمل اتفاق می‌افتد به این معنی که آنچه موجب بالا رفتن تبخیر می‌شود اختلاف دما است. نخستین مرحله تبخیر زمانی اتفاق می‌افتد که بنزین از یک مخزن با دمای نزدیک به دمای انجماد وارد مخازن گرم می‌شود، حال اگر زمان انتخاب شده برای حمل بنزین آن را در معرض تابش خورشید قرار دهد گرم شدن جدار آهنی مخزن بر شدت تبخیر می‌افزاید.
اما مشکل زمانی دو چندان می‌شود که بنزین گرم بار دیگر وارد مخازن سردتر می‌شود، در این صورت برخی از بخارات که هنوز به دمای مایع شدن نرسیده‌اند روی سطح بنزین مایع می‌مانند. به گفته وی برای مایع شدن بخارات بنزین 72ساعت زمان لازم است که پیشتر این موضوع در جایگاه‌ها رعایت می‌شد. بنابراین داغ‌داغ مصرف شدن بنزین حمل شده موجب می‌شود بنزین همراه با بخار در اختیار مشتریان قرار گیرد. ناصر رییسی‌فرد رییس کانون انجمن‌های صنفی کارفرمایی صاحبان جایگاه سوخت هوا فروشی و کم فروشی در پمپ‌بنزین‌ها را تکذیب کرده و تصریح می‌کند: تمامی مخازن جایگاه‌های بنزین سراسر کشور از سال 71 به سیستم شناور مجهز شده، از طرفی نظارت واحد مهندسی شرکت و پلمب‌بودن تمامی تجهیزات تلمبه که شامل 14 عدد پلمب در هر تلمبه است بنابراین با وجود کنترل سازمان‌های مربوط ازجمله سازمان استاندارد و واحد کنترل کیفی شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران، امکان کم‌فروشی در جایگاه‌ها وجود ندارد.
به گفته وی، سیستم‌های نصب‌شده در جایگاه‌های سوخت منسوخ شده و قدیمی هستند که این مسئله باعث شده تبخیر در جایگاه‌های سوخت بیش از حد مجاز باشد. درواقع آنچه مصرف‌کننده گمان می‌کند، هواست، گاز درون بنزین است که متصاعد نمی‌شود. در نتیجه مردم هوا نمی‌خرند بلکه بخار بنزین را خریداری می‌کنند. گفته می‌شود که چگالی بنزین 0/719گرم بر سانتی‌متر مکعب است و به همین دلیل همیشه بر روی آب شناور می‌ماند و نمی‌تواند با بنزین ترکیب شده به حجم بنزین موجود بیافزاید با این گفته علمی می‌توان نتیجه گرفت که امکان مخلوط این دو ماده در مخازن جایگاه‌ها امکان‌پذیر نیست. همچنین از آنجا که بنزین خود یک ماده فرار است قرارگرفتن آن در کنار گازهای دیگر می‌تواند بسیار خطرناک بوده و حتی می‌تواند منجر به انفجار شود. در مخازن برای جلوگیری از تراکم بخارات بنزین لوله‌هایی را در مخازن نصب کرده‌اند که این بخارات را به هوای بیرون تخلیه می‌کند.
ترکیبات غیراستاندارد بنزین
رییسی‌فرد معتقد است ترکیبات غیراستانداردی که به بنزین افزوده می‌شود موجب افزایش تبخیر بنزین شده است. وی می‌گوید: تعیین استاندارد بنزین برعهده پژوهشگاه صنعت نفت است و آزمایشگاه دیگری برای تایید استانداردهای تعیین شده در کشور وجود ندارد. پالایشگاه‌ها و سازمان استاندارد نیز محصول تولیدی را براساس استانداردهای اعلام شده از سوی پژوهشگاه ارزیابی می‌کند. این در حالی است که عباس کاظمی در مصاحبه ای افزایش میزان تبخیر بنزین را رد کرده و خاطرنشان می‌کند: تبخیر از ویژگی‌های بنزین است و این خاصیت در همه بنزین‌های تولیدی سراسر جهان وجود دارد و نمی‌توان میزان آن را به صفر رساند با توجه به اینکه تولید بنزین ایران بر اساس استانداردهای جهانی است میزان تبخیر نمی‌تواند افزایش یافته باشد و این میزان مساوی سال‌های قبل است. اما کاظمی افزایش تبخیر بنزین در جایگاه‌ها را رد می‌کند که جایگاهداران با افزیش تبخیر بنزین روبه‌رو بوده و در آستانه ورشکستگی هستند. گرچه وجود گاز در بنزین برای متراکم‌سازی آن از دیدگاه علمی درست نیست اما هنوز مشخص نیست به بنزین مصرفی چه موادی افزوده می‌شود.
به این معنی که با وجود اینکه برای بالا بردن عدد اکتان راه‌حل‌های دیگری چون افزودن اتانول وجود دارد هنوز هم بنزین مصرفی با عنوان سوپر حاوی ترکیبات سرب است. دلیل این موضوع ویژگی بهسوزی بالاتر «تری اتیل سرب» به نسبت اتانول است. اثر جانبی افزاینده‌های سرب حفاظت سوپاپ در برابر فرسایش بود. به علت در دسترس نبودن سوخت‌های سرب‌دار بسیاری از موتورهای ماشین‌های قدیمی به منظور استفاده از سوخت‌های بدون سرب باید اصلاح می‌شدند. به هر حال محصولات جایگزین سرب نیز تولید شده و گاهی اوقات در مغازه‌های فروش قطعات خودرو یافت می‌شوند. بنزین خریداری شده از پمپ بنزین همچنین شامل افزودنی‌هایی به منظور کاهش تشکیل دوده در موتور است که سبب بهینه شدن سوختن بنزین شده و باعث می‌شود خودرو در هوای سرد آسان‌تر روشن شود. هنوز هم بهترین بنزین مصرفی در ایران سوپر با عدد اکتان 95 است و بعد از آن یورو 4 و بعد بنزین معمولی با عدد اکتان 87 قرار دارد.
طرح کهاب و جمع‌آوری بخارات
با اجرایی‌شدن طرح «کهاب»، بخار منتشرشده از باک خودروها و مخازن زیرزمینی جایگاه‌ها جمع‌آوری می‌شود و به سمت نفتکش‌ها هدایت می‌شود. پس از این نفتکش برای سوختگیری مجدد به انبار نفت مراجعه می‌کند. پس از این فرآیند نفتکش‌ها با بهره‌جویی از طرح تکمیلی بازوهای بارگیری، بخار بنزین را برای استحصال به واحد بازیافت بخار (VRU) منتقل می‌کنند و از بخار مایع بنزین به‌دست می‌آید. اما درحالی که رییس شرکت پخش و پالایش فرآورده‌های نفتی اجرای این طرح را برای اقتصاد و محیط‌زیست کشور ضروری می‌داند، جایگاهداران سوخت بر این باورند که هزینه اجرای این طرح برای جایگاهداران بسیار بالاست و با توجه به شرایط فعلی قیمت‌ها، اجرای آن هیچ توجیهی از نظر اقتصادی برای جایگاهداران ندارد. حاج محمد رضایی در این باره می‌گوید: در حالی که هزینه اداره جایگاه‌ها ماهانه 300میلیون تومان است و جایگاهدار با 1 دهم این میزان یعنی 25میلیون تومان در حال اداره جایگاه است نمی‌توان انتظار عملی شدن این طرح را داشت مگر اینکه دولت پولی را برای اجرای این طرح در اختیار جایگاهداران بگذارد که در حال حاضر پول ندارد.
نبود سرمایه لازم برای اتمام پروژه‌های چند سال‌های که در دستورکار است مورد تازه‌ای نیست؛ اما پیامدهای زیست‌محیطی انتشار بخار بنزین در هوا به دلیل تبعات زیست‌محیطی و اقتصادی به یک امر الزام‌آور برای دولت تبدیل شده است، به گونه‌ای که به گفته حاج محمد رضایی به ازای هر 10هزار لیتر 45 لیتر بخار بنزین تولید می‌شود که وارد هوای تهران می‌شود که این مسئله به دلیل قرارگرفتن جایگاه‌های بنزین در محیط مسکونی علاوه بر هدررفت سوخت هزینه‌های اجتماعی و بیمار شدن نشهروندان را نیز در آینده بر دوش دولت خواهد گذاشت که سوءمدیریت‌ها در حوزه برنامه‌ریزی شهری نه‌تنها موجب کاهش این گازها نشده بلکه واگذاری جایگاه‌های بنزین در نزدیکی مدارس و بیمارستان‌ها مشکلات جدیدی را برای دولت به بار خواهد آورد. ناصر رییسی‌فرد، رییس کانون جایگاهداران سوخت کشور نیز با انتقاد از دیرکرد اجرای کامل این طرح تصریح می‌کند: طرح «کهاب» در سال 87 در کشور کلید خورد و تا سال 90، 3هزار و500 جایگاه در مرحله نخست به سیستم بازیافت بخار بنزین مجهز شدند و جایگاهداران سوخت در مرحله نخست و دوم لوله مجزایی را تا مخزن ایجاد کردند که این مرحله نیز در تعدادی از جایگاه‌های سوخت کشور اجرایی شد. اما مرحله سوم مهم‌ترین مرحله اجرای این طرح در جایگاه‌های سوخت است که تجهیز تلمبه‌های سوختگیری به سیستم تخلیه بخار به دلیل هزینه‌های هنگفت این طرح غیرممکن است.
به گفته وی جایگاهدار برای تجهیز یک جایگاه با 10 تلمبه حداقل باید 1/5میلیارد تومان هزینه کند که با توجه به شرایط اقتصادی حاکم بر کشور و نحوه قیمت‌گذاری سوخت در ایران چنین هزینه‌ای هیچ توجیه اقتصادی ندارد. رییسی‌فرد درباره ضرر و زیان‌های ناشی از انتشار بخار بنزین برای جایگاهداران می‌گوید: انتشار این بخارات تیغ دو لبه است، جایگاهداران درحالی که خود از بالابودن بخار بنزین زیان می‌بینند درنهایت ناچار به پرداخت جریمه کم‌فروشی بنزین نیز می‌شوند. این امر موجب می‌شود به اصطلاح دخل جایگاه‌ها با خرج‌شان نخواند و در پایان سال مجبور به پرداخت جریمه‌ای شوند که هیچ نقشی در این هدررفت و به اصطلاح کم‌فروشی‌ها نداشته است.
راهکار چیست؟
نوسازی و استانداردسازی ناوگان حمل‌ونقل، مخازن نگهداری و تلمبه‌های جایگاه‌ها در کنار استانداردسازی بنزین براساس استانداردهای جهانی از مهم‌ترین راهکارهایی است که می‌تواند باعث کاهش تبخیر شده و از پیامدهای مالی و جانی ناشی از آن جلوگیری کند. به نظر می‌رسد اینجا نیز فناوری حرف نخست را می‌زند. هرچه دستگاه‌های مورد استفاده مدرن‌تر باشد میزان اتلاف سوخت در جایگاه‌ها کاهش می‌یابد بنابراین لازم است دولت تمام تلاش خود را در این رابطه مبذول دارد.